Istorija Beograda
U strogom centru Beograda, ispod današnje Palate Albanija, pronađeni su tokom njene gradnje 1938. godine skeleti neandertalca koji je poginuo u borbi sa mamutom čiji je skelet nađen u blizini, što govori o naseljenosti prostora današnjeg Beograda još u praistorijsko doba.[18] Kasnije se na prostoru Balkana, pre oko 7.000 godina, razvila Vinčanska kultura, pa se njeni ostaci mogu pronaći i u okolini Beograda kod istoimenog naselja, po kome je cela kultura dobila ime.[19] Naseljen u trećem veku p. n. e. od Kelta, taj prostor ubrzo prelazi u ruke Rimljana i postaje naseobina Singidunum.[3] Za vladavine cara Dioklecijana, tokom progona hrišćana, u Singidunumu se pominju prvi hrišćanski mučenici.[20] Jedni od najstarijih po imenu poznatih hrišćanskih stradalnika u ovom gradu su Ermil i Stratonik. Podelom rimskog carstva ostaje pod kontrolom Vizantije.
Srednji vek
Singidunum su osvajali mnogi osvajači, poput Huna, Sarmata, Ostrogota i Avara — pre dolaska Slovena oko 630. godine nove ere. Prvi zapisi o slovenskom imenu Beograd datiraju iz 878. godine (slovenski oblik Bjelgrad), za vreme vladavine Prvog bugarskog carstva, upućujući na utisak tvrđave sačinjene od belog kamena posmatrane sa strane reke i panonske ravnice. Grad je ostao predmet razmirica između Vizantije, Mađarske i Bugarske naredna četiri veka.[21]
Grad konačno prelazi pod vlast Srba kao deo Srema 1284. godine. Prvi srpski kralj koji je vladao Beogradom bio je Stefan Dragutin (1276—1282), vladar Kraljevine donjeg Srema (Mačve), kog je dobio na poklon od svog tasta, mađarskog kralja Ladislava IV.[22] Nakon velikih gubitaka u Kosovskom boju 1389. godine, Srpsko carstvo počinje da se raspada i njegovi južni delovi velikom brzinom prelaze u ruke Turaka Osmanlija.[23] Ipak, sever je dugo odolevao. Srpski despot Stefan Lazarević dobio je Beograd od ugarskog i rimskog kralja Žigmunda Luksemburškog nakon što je postao njegov vazal. Godine 1405. Stefan Lazarević je proglasio Beograd svojom prestonicom. U narednom periodu Beograd je doživeo veliki uspon. Ponovno su utvrđene stare zidine grada zajedno sa zamkovima, a crkve i tvrđave su obnovljene, što je pomoglo da grad odoleva navalama Turaka čak 70 godina.
U ovo vreme Beograd je postao utočište mnogim balkanskim narodima koji su bežali od vlasti Osmanlija. Veruje se da je broj stanovnika tada dostizao i 40.000—50.000. Tokom vladavine Đurđa Brankovića veći deo despotstva dospeva pod tursku vlast, međutim, Beograd dolazi pod zaštitu mađarskih kraljeva.[22] Turci su želeli da pokore Beograd jer im je predstavljao prepreku u daljem napredovanju ka srednjoj Evropi. Napali su 1456. kada se odigrala čuvena Opsada Beograda, gde je hrišćanska vojska pod vođstvom Sibinjanin Janka uspešno odbranila grad od turskog napada.[24] Beograd se citira i u najstarijoj sačuvanoj pesmi iz 1476. godine koja peva o armadi kralja Matije, mađarskim danima Opsade, Mehmedu II Osvajaču, Đerzelez Aliji i Pavlu Stremljaninu.[25]
Osmansko carstvo
Vojska pod vođstvom Sulejmana Veličanstvenog 28. avgusta 1521. je osvojila Beograd od Mađara, što je označilo pad grada pod Osmansko carstvo. Turci Osmanlije nakon toga naseljavaju srušen i spaljen grad, postepeno ga pretvarajući u kitnjasti orijentalni grad, čija je panorama sa mnogobrojnim munarama izdaleka oduševljavala mnoge evropske putnike tog doba.[26] Oko 1571. godine u Beogradu je bilo 27 naselja — (mahala). Grad je 1594. zahvatila velika srpska pobuna (Banatska pobuna) koju su Turci uspeli da uguše. Spaljene su mnoge crkve, relikvije i mošti Svetog Save na Vračaru, zbog čega je ovo mesto kasnije odabrano za gradnju Hrama Svetog Save.[27]
Sledećih decenija grad je bio miran, a bio je i važno sedište okruga (Smederevskog sandžaka, poznatog i kao Beogradski pašaluk), povezano sa Istanbulom Carigradskim drumom. Privukao je mnoge trgovce i stanovnike — Turke, Jermene, Grke, Rome i ostale. Prema osmanlijskom putopiscu Evliji Čelebiji, koji je boravio u Beogradu 1660. godine, Beograd je tada imao oko 98.000 stanovnika, od kojih su 77.000 bili Muslimani.[26] Postao je više od običnog grada, sa islamskom arhitekturom, javnim kupatilima i mnogim novim džamijama.[28] Beograd je već koncem 16. veka po svojoj lepoti i veličini umnogome nadmašivao Budim, Sofiju, Sarajevo, Skoplje i mnoge druge gradove evropskog dela Osmanskog carstva.[26] Prema Evliji Čelebiji, 1660. godine u gradu je bilo čak sedamnaest derviških tekija u kojima su se izučavala dela velikih sufijskih mislilaca.[29] Najvećom i najlepšom džamijom Beograda smatrana je Batal džamija, koju su putopisci upoređivali sa Aja Sofijom.[30] Danas je jedina preostala Bajrakli džamija na Dorćolu.
Beograd je tri puta od Turaka osvajala Austrija (1688—1690, 1717—1739, 1789—1791), a Osmanlije su ga ponovo zauzimale, uz velika razaranja.[28] Beograd postaje „Dar-ul-džihad” — Tvrđava Džihada, kako su ga Osmanlije tada nazivale.[26] Tokom ovog perioda, grad su zahvatile dve velike seobe Srba, u kojima su se stotine hiljada Srba, predvođenih patrijarsima, povlačile zajedno sa Austrijancima u Habzburško carstvo 1690. i 1737—39, gde su se naselili u današnjoj Vojvodini i Slavoniji.
Nakon turskog poraza pod Bečom, septembra 1688. godine Austrijanci su zauzeli Beograd. Osmanlije su uspele nakratko da povrate Beograd 1690—1717. Vojska Austrijskog carstva pod zapovedništvom nadvojvode Eugena Savojskog po drugi put je osvojila Beograd 1717. Posle pobede nad austrijskom vojskom 1739. godine kod Grocke, Osmanlije su ponovo zagospodarile Beogradom, i njime vladale narednih 50 godina (1739—1789).
U Prvom srpskom ustanku ustanici su oslobodili Beograd 1806. godine.[26] Ustanici su držali grad od 8. januara 1806. do 1813, kada su ga ponovo zauzele Osmanlije.[31]
Kraljevine Srbija i Jugoslavija
Od 1817. Beograd je bio prestonica Kneževine Srbije (sem u periodu od 1818—1841, kada je Kragujevac bio glavni grad). Prestonicu iz Kragujevca u Beograd je premestio knez Mihailo Obrenović. Kad je Srbija stekla potpunu nezavisnost 1878. i postala Kraljevina Srbija, Beograd je opet postao ključni grad na Balkanu koji se veoma brzo razvijao.[31][32] Međutim, uprkos izgradnji železničke pruge do Niša, ukupni uslovi u Srbiji bili su kao i u ostalim pretežno poljoprivrednim zemljama, a Beograd je 1900. imao samo 69.100 stanovnika.[33] Ubrzo, 1905. broj stanovnika se povećava na preko 80.000, a na početku Prvog svetskog rata 1914. i do 100.000, ne računajući Zemun koji je tada pripadao Austrougarskoj.[34]
Nakon Prvog svetskog rata, okupacije austrougarskih i nemačkih trupa i rušenja značajnih delova grada,[35] Beograd je doživeo brz razvoj i značajnu modernizaciju kao prestonica nove Kraljevine Jugoslavije. Malo je poznata činjenica da je Beograd tada imao prvi budistički hram u Evropi.[36][37] Tokom dvadesetih i tridesetih godina 20. veka, broj stanovnika se popeo na 239.000 do 1931. zajedno sa zapadnim predgrađem Zemunom, koje je ranije bilo u Austrougarskoj. Do 1940. broj stanovnika je bio oko 320.000. Priraštaj stanovništva između 1921. i 1948. je iznosio približno 4,08% godišnje.[38]
Drugi svetski rat
Jugoslavija je 25. marta 1941. potpisala Trojni pakt i pridružila se silama Osovine. Zbog ovoga je 27. marta usledio masovni protest u Beogradu i državni udar. Grad je 6. i 7. aprila teško bombardovao Luftvafe i usmrtio 2.274 ljudi. U bombardovanju je zapaljena i izgorela Narodna biblioteka Srbije, gde su nastradale hiljade knjiga i srednjovekovnih rukopisa.[39] Jugoslaviju su napale nemačke, italijanske, mađarske i bugarske snage, uz pomoć Albanaca i Hrvata. Nakon kapitulacije Kraljevine Jugoslavije, sremska predgrađa Beograda (Zemun) su ušla u sastav Nezavisne Države Hrvatske, nacističke marionetske države. U Beogradu i centralnoj Srbiji nacisti su podržali formiranje vlade Milana Nedića.[40]
Beogradski Srbi, Jevreji, Romi, komunisti i drugi antifašisti odvedeni su u logore Sajmište i Banjica, kroz koje je u toku rata prošlo oko 125.000 logoraša. Jevrejska zajednica je od 1643. godine živela u četvrti Dorćol pored Dunava. Pre rata tu ih je bilo 10.400. Okupaciju je preživelo svega oko 10% njih. Na Sajmištu je stradalo oko 40.000 Srba i 7.000—8.000 Jevreja.[41] Na Banjici je ubijeno oko 4.200 ljudi. Likvidacije su vršili nemački okupatori, dok su logoraše uglavnom hapsili srpski kvislinzi, koji su činili i administraciju Banjičkog logora.[42]
Grad su bombardovali i saveznici 16. i 17. aprila 1944. godine. Tada je poginulo 1.600 ljudi.[39]
Borbe za oslobođenje grada su počele 13. i 14. oktobra, a grad je konačno oslobođen 20. oktobra 1944. Oslobodili su ga zajedničkim snagama partizani i Crvena armija. Gubici partizana su bili oko 1.000 boraca, a Crvene armije oko 2.000. U toku celog rata Beograd je izgubio oko 50.000 ljudi i pretrpeo teška razaranja.[39]
SFR Jugoslavija
U posleratnom periodu Beograd se razvijao kao glavni grad nove Jugoslavije i ubrzo izrastao u veliki industrijski centar.[43]
Godine 1951, je počela izgradnja Novog Beograda sa druge strane reke Save, gde su se do tada nalazile samo močvare i trska. Grad su, bar u početku, gradile dobrovoljne omladinske radne brigade.
Godine 1961, povodom mučkog ubistva Patrisa Lumumbe (januar 1961), u Beogradu su održane žestoke demonstracije, sa više povređenih. Tom prilikom je izvršen i upad u belgijsku ambasadu.
Prva konferencija nesvrstanih održana je u Beogradu 1961. godine.
Beograd je bio i poprište velikih studentskih demonstracija 1968.
Marta 1972. Beograd je bio centar poslednje epidemije velikih boginja u Evropi. Epidemija, koja je uključivala prisilne karantine i masovne vakcinacije, okončana je krajem maja.[44]
U maju 1980. umro je i doživotni predsednik SFRJ, Josip Broz Tito. Pored gotovo svih vodećih svetskih državnika, sahrani je prisustvovalo i oko 700.000 građana.
Raspad Jugoslavije i skorašnja istorija
U vreme prerastanja političke krize u SFRJ u građanski rat, 9. marta 1991. u Beogradu su održane velike demonstracije, predvođene Vukom Draškovićem, SPO-om i DS-om, protiv predsednika Srbije Slobodana Miloševića i vladajuće SPS.[45] Tom prilikom su poginule dve osobe, sedamnaestogodišnji srednjoškolac Branivoje Milinović i policajac Nedeljko Kosović, 203 ljudi je povređeno, a 108 uhapšeno.[46] Prema raznim medijskim izvorima, na ulicama tog dana je bilo između 100.000 i 150.000 ljudi.[47] Prema odobrenju Predsedništva SFRJ, uveče na ulice su izvedeni tenkovi JNA u cilju uspostavljanja mira.[48]
Kada se raspadala SFRJ preostali članovi Saveznog veća Skupštine SFRJ (iz Srbije i Crne Gore) u Beogradu 27. aprila 1992. proglasili su Ustav Savezne Republike Jugoslavije (SRJ), to jest njeno stvaranje.[49] Beograd je bio i prvo sedište komande UNPROFOR-a od marta 1992. do avgusta 1992. godine, ali zbog sankcija Saveta bezbednosti UN za Saveznu Republiku Jugoslaviju komanda UNPROFOR-a napustila je njen glavni grad Beograd u avgustu 1992. godine.[50] Kao deo kažnjavanja SRJ, iz Beograda su otišli i ambasadori članica EU.[51]
Nakon nepriznavanja rezultata lokalnih izbora 1996, opozicija je u Beogradu organizovala svakodnevne građanske i studentske proteste protiv Miloševićeve vladavine u periodu između novembra 1996. i februara 1997.[52] Posle popuštanja režima i priznavanja rezultata izbora u drugoj polovini februara 1997. Zoran Đinđić postaje gradonačelnik Beograda, a na tom mestu je ostao do kraja septembra 1997. godine.[53]
U vreme građanskog rata na Kosovu, došlo je do NATO bombardovanja Beograda i SRJ od 24. marta do 10. juna 1999. godine, koje je prouzrokovalo značajnu štetu gradskoj infrastrukturi. Među pogođenim objektima bile su i zgrade nekoliko ministarstava, zgrada RTS u kojoj je poginulo 16 zaposlenih, nekoliko bolnica, hotel „Jugoslavija”, nekadašnja zgrada Centralnog komiteta, televizijski toranj na Avali, rezidencija predsednika SRJ Slobodana Miloševića na Dedinju, ali i ambasada Narodne Republike Kine na Novom Beogradu.[54][55]
U vreme napada NATO-a na SRJ, njen glavni grad Beograd su posetili predsednik Ruske Federacije Jevgenij Maksimovič Primakov 31. marta 1999. godine i patrijarh moskovski i sve Rusije Aleksej II 20. aprila 1999.[56]
Pokušaj Slobodana Miloševića da odbaci poraz na izborima 24. septembra 2000. godine, doveo je do masovnih demonstracija u Beogradu sa 800.000 po policijskim procenama, a po drugim izvorima i do 1.000.000 učesnika, koje su dovele do konačnog pada Miloševića sa vlasti.[57][58][59] U neredu je opljačkana i zapaljena i zgrada Skupštine SRJ.[60]
Predsednik Rusije Vladimir Vladimirovič Putin posetio je Beograd prvi put 16. i 17. juna 2001.[61]
Oko 12:25, 12.3.2003. na ulazu u zgradu Vlade Srbije u Beogradu, zrnima iz snajperske puške ubijen je predsednik vlade Zoran Đinđić, a ubistvo su organizovali pripadnici Zemunskog klana i dela specijalne policije Srbije koji je sarađivao sa njima.[62]
U septembru 2011. godine u Beograd je došlo oko 100 delegacija država koje čine Pokret nesvrstanih da obeleže pedeset godina od Prve konferencije nesvrstanih zemalja.[63]
